Бір кездері Омбыға жөнелтілген ұлы ақынның қолжазбалары қайда? Абайдың қолжазбалары сақталмағаны, ұлы ақынның қолтаңбасын «Біраз сөз қазақтың қайдан шыққандығы турасынан» деген жазбасының бір ғана парағымен танып жүргеніміз баршаға мәлім. Сондай-ақ, Абайдың қолымен жазылған «Вадим» аудармасының жарты парағы қалған. Осы орайда «Абайдың қолжазбалары түгелдей жоғалып кетуінің сыры неде?» деген сұрақ көкейден кетпейді.
ХХ ғасырдың басында Ресейдің отаршылық қысымы күшейіп, қазақтарды дінінен бездіріп, шоқындыруға бет алғаны оның әкімшілік билігінің әр тұсынан атойлап көріне берді. Тиісінше, халық арасынан наразылық та күшейді, тіпті саяси сипат алып, қоғамдық қозғалысқа да айналды. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романында бұл жағдай анық көрініс тапты.
1903 жылдың қысында Шәймерден Қосшығұлұлы Баянауладағы Сәдуақас Мұсаұлы Шормановқа, Семейдегі Абайға және басқа да беделді ел ағаларына хат жазып, бүкілқазақтық мұсылман съезін өткізу туралы ақылдасқан. Съезге дайындық ретінде қаражат жиналып жатқанын хабарлаған. Сақталған архив құжаттарына қарағанда, Шәймерденнің алғашқы хатына Абай жауап бермеген. «Ибраһим Құнанбайұлының атына Көкшетау жақтан тағы бір хаттың кеткенін тыңшылар арқылы біліп отырған патша жандармдары жедел қимылдап, аңдиды. Ертіс бұзылып, жол ашылғанын күтеді. Ақыры хаттың Арқат поштасына келгенін анықтайды. Пошта бастығынан хатты беруді талап етеді, тіпті әскери губернатордың бұйрығын көлденең тартады. Бірақ, пошта қызметі өз заңына бағынып, хатты тек адресатқа ғана қол қойдырып беретінін айтады. Демек, уезд бастығы Навроцкий 1903 жылғы сәуір айында Ибраһим Құнанбайұлының өзін Арқат поштасына жетектеп алып баруға мәжбүр болады. Поштаға бірге кіріп, хатты алғаны жөнінде қол қойдырып, рәсімдеп, Абайдың қолынан тартып алады. Яғни, Ибраһим Құнанбайұлы бұл хатта не жазылғанын білмейді». Архив осылай дейді.
Міне, ұлы ақынның басынан осындай да жайсыз оқиға өткен. Көкшетау мешіті жанындағы мектептің мұғалімі Шәймерден Қосшығұловтың атынан Абайға жолданған бұл хаттың орысша аудармасы Алматыдағы Орталық архивте сақтаулы. Сол арқылы хаттың мазмұны маған белгілі, қазақ тарихшыларына, әдебиетшілеріне де мәлім. Архивтегі деректер одан әрі не дейді?
Уезд бастығы Навроцкийдің Шәймерден Қосшығұловтан келген алғашқы хат туралы сұрағына Абай: «Мен жөндеп оқыған да жоқпын, не деп жазылғаны есімде жоқ», деп жауап берген. «Ал, хаттың өзі қайда?» деген сұраққа, «білмеймін, Ізғұтты шылым орауға алды-ау, деймін» деп сүйрете жауап берген.
Архивте сақталған құжатта 1903 жылғы 25 сәуірде Абайдың үйін, қора-қопсысын тінткен Семей уезінің бастығы Навроцкий үлкен тергеу бастап, күзге салым Абайдың қолжазбалары, оқыған кітаптары мен журналдары сақталған сандықты қаттап, Семейге алып кеткен. Әрі қарай Омбыға жөнелткен.
Дала губернаторының әкімшілігі тарапынан бұл қағаздар мұқият зерттеледі, ақыры «араб әрпімен жазылған қолжазбаларда үкіметке қарсы бағытталған ештеңе табылмағаны» туралы қорытынды жасалады. Сондықтан, Омбы шенеуніктері Абайдың сандығын қайтару туралы шешім алған. Іс қағазында осылай жазылған.
Бұл – 1903 жылғы қараша айындағы әңгіме. Тиісті архив құжаттары осылай сөйлейді. Бірақ, сандықтың қалай, қашан иесіне жөнелтілуі керек екендігін көрсететін құжатты таба алмадым. Сондай-ақ, сандықтың бағалы зат ретінде пошта мекемесіне тапсырылған-тапсырылмағаны туралы да дерек қолға түскен жоқ.
Одан кейін қыс түсіп кетеді, қайдағы бір «киргиздің» сандығын қыс ішінде шанамен Омбыдан Шыңғыстауға жеткізіп беруі мүмкін, десек, қисыны келе қоя ма? Көктемде, сәуірдің 20-25-не дейін Ертістен өткел ашылмайтыны тағы бар. Сол жазда сандықтың иесі – Абайдың өзі де қайтыс болды. Ол жөнінде уезд бастығы, әрине, білді, тиісті жеріне хабарлады. Навроцкий мырза өз қолымен жөнелткен Абайдың сандығы Омбыдан қайтпағанын да білді… Әрі қарай жорамал жасап, береке таппаспын…
Сонымен, Абайдың қағаздары салынған сандық Омбыдан қайтпай қалған болуға тиіс. Дәлел бар ма? Бар. Бұған дәлел ретінде, Алаш көсемдерінің бірі, білікті заңгер Жақып Ақбаевтың жазғанын ұсынуға болады. Ол 1905 жылы 26 маусымда Ресей үкіметіне қазақтар атынан жазған арызында (атақты «Қарқаралы петициялары». – З.Т.) былай деп көрсетеді: «…1903 жылы Петропавл, Павлодар және Семей уездерінде белгілі-белгілі қазақтардың үйіне тінту жүргізілді. Сол тінту барысында олардан тартып алынған кітапханалар әлі күнге иелеріне қайтарылмай отыр…»
Бұл сөздердің Абай үйінен тәркіленген сандыққа тікелей қатысы бар екені күмән туғызбауға тиіс. Себебі, Жақып өзі сол Семей қаласына келесі жылы келіп, қызмет еткен, қазақтың да, орыстың да зиялы қауым өкілдерін біледі. Жоғары білімді, кемел жастағы Қарқаралының жігіті Құнанбай есіміне, Абайдың атына, атақ-даңқына жақсы қанық, тіпті Ділдә деген апамызды алған жезде екенін біледі ғой.
Сол кезде саяси күреске белсене араласқан заң магистрі Жақып Ақбаев «саяси сенімсіз» деп Абайға жабылған жаланы, оның үй-жайының заңсыз тінтілгенін, сандықтың тәркіленіп, Омбыға әкетілгенін жақсы білген. Және ол сандықтың ішінде не бар екенін жобалайды, Абай сияқты ойшыл ақын, зор беделді бидің, «үш рет сайланып, бір рет тағайындаумен болыс болған бұрынғы мемлекеттік қызметкер Ибраһим Құнанбаевтың» алдырып оқитын газеттері мен журналдарын, кітаптарын, қандай қағаздар сақтайтынын, басқа да әдебиеттердің тарихи маңызын бағалай біледі. Әйтпесе, «сол тартып алынған кітапханалар әлі күнге иелеріне қайтарылмай отыр», деген сөздерді еріккеннен жазбайды ғой. Кітапханалардың маңызын, баға жетпес құндылығын білгендіктен жазады.
Міне, Абайдың сандығының қандай жағдайда қолды болғаны туралы әңгіменің ұзын-ырғасы осындай. Осылайша, қазақтың даналық ақыл-ой қазынасына, өнері мен әдебиетіне орны толмас орасан нұқсан келді.
Әлбетте, жазықсыз жанды бұлайша қудалау, Арқат поштасына жетектеп апару, үйін, қора-қопсысын, балаларының қойын-қонышын заңсыз тінту – Абайға моральдық жағынан үлкен соққы болғанын түсінуіміз керек. Кейін, тергеу жұмыстары аяқталып, Абайдың орыс өкіметіне қарсы пиғыл-әрекеттері туралы күдік сейілгеннен кейін де, ұлы ақынның жүрегіне түскен жан-жарасы оңайлықпен жазылар ма? Мұндай жағдайда, өкіметке, оның әділ билігіне деген сенімі жоғалып, өмірден түңілген жанның сандықты іздеуге ықыласы болар ма?
1909-1911 жылдары билікке жақпайтын саяси көзқарасы үшін қазақ оқығандары тағы да қуғын-сүргінге ұшырады. Бұдан кейін 1916-1917 жылдардың оқиғалары келді. Тағы да қырып-жою, түрмеге жабу, жер аудару науқаны басталды. 1921-1922 жылдары жаңа ғана ес жиып, еңсе көтере бастаған хат танитын қазақ көсемдері «ұлтшыл-бүлікші» атанып, тағы жазықсыз жазаға ұшырады.
1929-1930 жылдары Алаш қайраткерлерін жаппай тұтқындау басталды. 1932 жылғы аштық, 1937 жылғы «қызыл қырғын», одан кейінгі екінші дүниежүзілік соғыс, 1950-1951 жылдардағы ұлтшылдық, «космополит» деген жаппай қаралау науқаны… бұл қазақтың есін жиғызды ма?
Міне, осылайша, Абайдың қолжазбаларын іздеу түгілі, есі бүтін азаматтар қара басының қамымен әлек болды, деп оларды ақтап алғымыз да келеді.
Енді қазір, тәуелсізбіз, өз билігіміз өзімізде. Жағдай басқа. Өзге елдер мың жыл бұрынғы жәдігерлерді іздеп тауып, қалпына келтіреміз деп жатқанда, жүз-ақ жыл бұрын қолды болған, ізі бар Абай сандығын іздестіру керек-ақ. Осы жолдардың авторы Абайдың қолжазбаларын өз әлінше іздеп жүргеніне жарты ғасырдай болды. Омбы қаласына жыл аралатып барғанда, ондағы зиялы деген көнекөз қарияларды тауып, олардың ұрпақтарын іздеп, тілдестім. Кейбір қарт ұстаздардан сұрастырдым. Үйлеріне бардым. Жоғары оқу орындарында бұрын жұмыс істеген қарт ұстаздарды іздестірдім. Өлкетанушылар мен біледі-ау дегендердің біразына кездесіп, пікір алыстым. Бірақ, үміт ұшқыны әзір белгі бермей тұр.
Тіпті, сол кездегі шығыстанушылардың біреуінің қолына түсіп, қызықтырса, Абай қолжазбалары Омбы шегінен шығып, ар жағындағы Том мен Тобылға, Қазанға, Ресейдің орталық қалаларына, ғылыми орталықтарға, одан асып шетелге кетіп қалуы да ғажап емес. Ұлы сүргін, қанды төңкеріс кезінде бас сауғалап, шетелге ауып кеткен орыс зиялыларының біреуінің қолына түспеді дей аламыз ба?
Осынау көп сұраққа бір ғана жауап болуы тиіс: қалай болған күнде де, Абайдың сандығы, оның ішіндегі қағаздар отқа жағылған жоқ, әлдебіреу күресінге лақтырған жоқ. Ол қағаздардың құнын хат танитын әркім білгеніне шүбә келтірмеймін. Сандықтың ішінде Абайдың араб әлібімен жазған қолжазбалары ғана емес, діни кітаптар, орыс тіліндегі кітаптар, журналдар мен газеттер болған. Абайдың атына келген хаттар болған.
Патша заманында пошта-байланыс қызметі ішкі істер министрлігіне қараған, іс-қағаздарының тәртібі күшті болған. Мысалы, сол Арқат поштасының бастығы Абайдың атына келген хатты әкімшілік орындарына беруден бас тартып, «Ресейдің пошта Жарғысына сәйкес, хатты адрес иесі өзі қол қойып қана ала алады», деген уәжбен тіпті, облыстың әскери губернаторының жарлығы бола тұрса да, уезд бастығына бермей қойғаны туралы архивте жазулы тұр. Сондықтан, бір із қалды ма екен деп, Омбыдағы Дала губернаторлығының пошта әкімшілігі архивін де қарап шықтым. Бәлкім, осы жолды жалғастырып әлі де мұқият көру керек те шығар.
Бұл ең кемі министрдің деңгейінде – мемлекеттік маңызы бар мәселе ретінде қаржы жұмсап, кешенді жоспар жасап, қолға алатын шаруа болуы қажет.
Дереккөз: Egemen.kz
